शिवनेरी
प्रकार: गिरीदुर्ग
गडाची माहिती:
शिवनेरीचा हा प्राचीन किल्ला महाराष्ट्र राज्यात जुन्नर गावाजवळ,
पुण्यापासून अंदाजे १०५ किलोमीटरवर आहे.
शिवनेरी हे छत्रपती श्री शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान आहे.
या किल्ल्याला चारही बाजूंनी कठीण चढाव असून त्याला जिंकावयास कठीण असा बालेकिल्ला आहे. किल्ल्यावर शिवाई देवीचे छोटे मंदिर व जिजाबाई व बाल-शिवाजी यांच्या प्रतिमा आहेत.
या किल्ल्याचा आकार शंकराच्या पिंडीसारखा आहे. शिवनेरी अगदी जुन्नर गावात आहे. जुन्नर मध्ये शिरतानांच शिवनेरीचे दर्शन होते. किल्ला तसा फार मोठा नाही. १६७३ मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीतील डॉ. जॉन फ्रायर याने या किल्ल्याला भेट दिली होती. त्याने आपल्या साधनग्रंथात, या किल्ल्यावर हजार कुटुंबांना सात वर्षे पुरेल एवढी शिधासामुग्री आहे असा उल्लेख केला आहे.
‘जीर्णनगर’, ‘जुन्नेर’ म्हणजेच जुन्नर हे गाव इसवीसनपूर्व काळापासून प्रसिद्ध आहे. ही शकराजा नहपानाची राजधानी होती. सातवाहन राजा गौतमीपुत्र सातकर्णी याने शकांचा नाश केला आणि जुन्नर व येथील सर्व परिसरावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले.
नाणेघाट हा पुरातन व्यापारी मार्ग. या मार्गावरून फार मोठ्या प्रमाणात वाहतूक चालत असे. यावर नजर ठेवण्यासाठी या मार्गावरील दुर्गांची निर्मिती करण्यात आली. सातवाहनांची सत्ता स्थिरावल्यानंतर त्यांनी येथे अनेक ठिकाणी लेणी खोदवून घेतली.
सातवाहनांनंतर शिवनेरी चालुक्य व राष्ट्रकूट या राजवटींच्या सत्तेखाली होता. ११७० ते १३०८ च्या सुमारास यादवांनी येथे आपले राज्य स्थापन केले. आणि याच काळात शिवनेरीला गडाचे स्वरूप प्राप्त झाले.
नंतर इ.स. १४४३ मध्ये मलिक–
उल–तुजार याने यादवांचा पराभव करून किल्ला सर केला. अशा प्रकारे किल्ला बहमनी राजवटीखाली आला. इ.स. १४७० मध्ये मलिक– उल–तुजारचा प्रतिनिधी मलिक महंमद याने किल्ला नाकेबंद करून पुन्हा सर केला.
१४४६ मध्ये मलिक महंमदच्या वडिलांच्या मृत्यूनंतर निजामशाहीची स्थापना झाली. पुढे १४९३ मध्ये इथली राजधानी गडावरून अहमदनगरला हलवण्यात आली. इ.स. १५६५ मध्ये सुलतान मूर्तिजा निजामाने आपला भाऊ कासीम याला या गडावर कैदेत ठेवले होते.
यानंतर इ.स. १५९५ मध्ये किल्ला व जुन्नर प्रांत मालोजी राजे भोसले यांच्याकडे आला. जिजाबाईंचे वडील जाधवराव यांच्या हत्येनंतर १६२९ मध्ये जिजामाता गरोदर असताना शहाजीने त्यांना ५०० स्वार त्यांच्या सोबत देऊन रातोरात शिवनेरीवर नेले.
‘शिवनेरी गडावर श्रीभवानी शिवाईस जिजाऊने नवस केला जर आपल्याला पुत्र झाला तर तुझें नांव ठेवीन.’शके १५५१ शुक्ल नाम संवत्सरे, फाल्गुन वद्य तृतीयेला, शुक्रवारी सूर्यास्तानंतर शिवाजीराजे यांचा जन्म जाला. तारीख होती १९ फेब्रुवारी, इसवी सन १६३०.
इ.स. १६३२ मध्ये जिजाबाईने बालशिवाजीसह गड सोडला आणि १६३७ मध्ये किल्ला मोगलांच्या ताब्यात गेला. १६५० मध्ये मोगलांविरूद्ध येथील कोळ्यांनी बंड केले. यात मोगलांचा विजय झाला. पुढे इ.स. १६७३ मध्ये शिवनेरीचा किल्लेदार अजीजखान याला फितवून किल्ल्याला माळ लावून सर करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न शिवाजी महाराजांनी केला. इ.स. १६७८ मध्ये जुन्नर प्रांत लुटला गेला आणि मराठ्यांनी किल्ला घेण्याचा परत एकदा प्रयत्न केला, मात्र अपयश पदरात पडले. पुढे ३८ वर्षांनंतर १७१६ मध्ये शाहूमहाराजांनी किल्ला मराठेशाहीत आणला व नंतर तो पेशव्यांकडे हस्तांतरित करण्यात आला.
गडाचा नकाशा:
शिवाई देवी मंदिर: सात दरवाज्यांच्या वाटेने गडावर येतांना पाचवा म्हणजे शिपाई दरवाजा पार केल्यावर मुख्य वाट सोडून उजव्या बाजूने पुढे गेल्यावर शिवाई देवीचे मंदिर लागते.
मंदिराच्या मागे असणाऱ्या कड्यात ६ ते ७ गुहा आहेत. या गुहा मुक्कामासाठी अयोग्य आहेत.
मंदिरात शिवाई देवीची मूर्ती आहे.
अंबरखाना: शेवटच्या दरवाज्यातून गडावर प्रवेश केल्यावर समोरच अंबरखाना आहे. आजमितीस या अंबरखान्याची मोठ्या प्रमाणात पडझड झालेली आहे. मात्र पूर्वी या अंबरखान्याचा उपयोग धान्य साठविण्यासाठी केला जात असे. अंबरखान्यापासून दोन वाटा निघतात.
एक वाट समोरच असणाऱ्या टेकाडावर जाते. या टेकाडावर एक कोळी चौथरा आणि एक इदगा आहे. दुसरी वाट शिवकुंजापाशी घेऊन जाते.
कडेलोट कडा: येथून पुढे जाणारा रस्ता कडेलोट टोकावर घेऊन जातो.
सुमारे दीड हजार फूट उंचीचा ह्या सरळसोट कड्याचा उपयोग हा गुन्हेगारांना शिक्षा देण्यासाठी होत असे.
गडावर जाण्याच्या वाटा: गडावर जाण्याच्या दोन प्रमुख वाटा जुन्नर गावातूनच जातात. पुणेकरांना तसेच मुंबईकरांना एका दिवसात शिवनेरी पाहून घरी परतता येते.
साखळीची वाट: या वाटेने गडावर यायचे झाल्यास जुन्नर शहरात शिरल्यानंतर नव्या बसस्टँड समोरील रस्त्याने शिवपुतळ्यापाशी यावे. येथे चार रस्ते एकत्र मिळतात. डाव्या बाजूस जाणाऱ्या रस्त्याने साधारणतः एक किलोमीटर गेल्यावर रस्त्याच्या उजव्या कडेला एक मंदिर लागते.
मंदिरासमोरून जाणारी मळलेली पायवाट थेट शिवनेरी किल्ल्याच्या एका कातळभिंतीपाशी घेऊन जाते. भिंतीला लावलेल्या साखळीच्या आणि कातळात खोदलेल्या पायऱ्यांच्या साह्याने वर पोहचता येते. ही वाट थोडी अवघड असून गडावर पोहचण्यास पाऊण तास लागतो
साखळीची वाट: या वाटेने गडावर यायचे झाल्यास जुन्नर शहरात शिरल्यानंतर नव्या बसस्टँड समोरील रस्त्याने शिवपुतळ्यापाशी यावे. येथे चार रस्ते एकत्र मिळतात. डाव्या बाजूस जाणाऱ्या रस्त्याने साधारणतः एक किलोमीटर गेल्यावर रस्त्याच्या उजव्या कडेला एक मंदिर लागते.
मंदिरासमोरून जाणारी मळलेली पायवाट थेट शिवनेरी किल्ल्याच्या एका कातळभिंतीपाशी घेऊन जाते. भिंतीला लावलेल्या साखळीच्या आणि कातळात खोदलेल्या पायऱ्यांच्या साह्याने वर पोहचता येते. ही वाट थोडी अवघड असून गडावर पोहचण्यास पाऊण तास लागतो.
शिवजन्मस्थान इमारत: शिवकुंजापासूनच पुढे शिवजन्मस्थानाची इमारत आहे. ही इमारत दुमजली असून खालच्या खोलीत जिथे शिवाजीचा जन्म झाला तेथे त्याचा एक पुतळा बसविण्यात आला आहे. इमारतीच्या समोरच ‘बदामी’नामक पाण्याचे टाके आहे.येथे शिवाजी महाराजांचा पाळणा आहे.
पाण्याची टाकी: वाटेत गंगा, जमुना व याशिवाय पाण्याची अनेक टाकी लागतात.
बुरुज: शत्रूनवर नजर
ठेवण्यात येणारे ठिकाण.
गडावर असलेले जात:
गडावर असलेल्या मसजीद:
रस्त्यावरून शिवनेरी किल्ल्यापर्यंत कसे पोहोचाल:
जुन्नर हे शिवनेरी किलावरील सुमारे 2 किलोमीटरच्या अंतरावर जवळचे शहर आहे. जुन्नर हे अनेक गावांसाठी प्रशासकीय केंद्र (तहसील) असल्याने मुंबई, ठाणे, पुणे, नाशिक इत्यादि महाराष्ट्रातील प्रमुख शहरांपासून ते उत्तम प्रकारे जोडलेले आहे. या सर्व प्रमुख शहरांतील जुन्नर गाठण्यासाठी राज्य परिवहन बसेस उपलब्ध आहेत. जुन्नरपासून शिवनेरी किल्ल्याच्या तळाशी पोहोचण्यासाठी अर्धा तास लागतो. आपण आपल्या स्वत: च्या गाडीतून प्रवास करत असाल किंवा जनेर येथून भाड्याने घेत असाल तर शिवनेरीच्या निम्मी किल्ल्यापर्यंत चढू शकता.
मुंबईहून शिवनेरी पर्यंत कसे पोहोचाल:
शिवनेरी हे माळशेज घाट आणि खंडाळा येथून पोहोचता येते. माळशेज घाटच्या दिशेने ठाणे-कल्याण-मुरबाड-सरळगाव-टोकवडेपर्यंत प्रवास करणे व मालशेज घाटवर पोहोचणे. माळशेज घाट दिशेने गणेशखिंडकडे आणि शिवनेरीच्या किल्ल्याकडे जा मुंबई - खंडाळा - शिवनेरी येथून मुंबई पुणे द्रुतगती मार्गाचा वापर करा आणि तळेगाव येथे जा. चाकांकडे जाण्यासाठी - राजगुरुणगर - पेठ - मंचर - कळंब - नारायणगाव - जुन्नर - शिवनेरी किल्ला पुण्याहून शिवनेरीपर्यंत कसा पोहोचाल: पुणे ते शिवनेरी या मार्गावर जाण्यासाठी जुन्या मुंबई मार्गाचा उपयोग भोसरी गाठण्यासाठी. चाकण-राजगुरुनगर-मंचर-नारायणगावकडे जा आणि शिवनेरी किल्ल्यात जुन्नर मार्गे पोहोचा.
शिवनेरी किल्ल्यात कसे पोहोचाल:
पुणे रेल्वे स्टेशन हे सर्वात जवळचे रेल्वे स्टेशन असून 9 4 किमी अंतरावर शिवनेरी किल्ल्याकडे आहे. जुन्नरपासून 82 किमी वर असलेल्या तळेगाव दाभाडे रेल्वे स्थानक तळेगाव आणि पुणे येथून जुन्नर गाठण्यासाठी राज्य परिवहन (एमएसआरटीसी) बसांची चांगली वारंवारता आहे. शिवनेरी किल्ल्याकडे एके दिवशी पिकनिकसाठी खासगी कॅब भाडय़ात देखील करतात.
शिवनेरीचा किल्ला कसे पोहोचाल:
जुन्नरपासून 88 किमी आणि छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळाजवळ स्थित पुणे विमानतळ, मुंबई शिवनेरी किल्ल्यापासून सुमारे 156 कि.मी. पुणे आणि मुंबई विमानतळावरून ज्युनार गाठण्यासाठी किंवा एमएसआरटीसीच्या बसने प्रवास करण्यासाठी कॅब भाडय़ाने काढू शकतात.
मुख्य शहरांमधून शिवनेरी किल्ल्यापर्यंतचे अंतर:
लेन्याद्री ते शिवनेरी फोर्ट अंतर – 7कि.मी॰
माळशेज घाट ते शिवनेरी फोर्ट अंतर - 21 कि.मी
पुणे ते शिवनेरी फोर्ट अंतर- 9 3 कि.मी
अहमदनगर ते शिवनेरी फोर्ट अंतर- 104 कि.मी.
कल्याण ते शिवनेरी फोर्ट अंतर- 112 कि.मी.
ठाणे ते शिवनेरी अंतर -134 कि.मी.
नाशिक ते शिवनेरी फोर्ट अंतर-146 कि.मी.
मुंबई मार्गे शिवनेरी अंतर - 155 कि.मी.
जय भवानी जय जिजाऊ जय शिवाजी जय संभाजी
No comments:
Post a Comment